28. əksər dini təlimlərdə adı keçən, mömin insanların ruhlarının gedəcəyi axirək məkanı. istər islam, istərsə də xristianlıq ya digər monoteist dinlər olsun, hər birində cənnət özlərinəməxsus şəkildə işlənilmişdir. ümumiyyətlə isə, mənbələrə istinadən demək olar ki, bəlkə də cənnətin 1000 lərcə poetik təsvirlərinə rastlamaq olar. bunlar da müxtəlif tarixi dövrlərdə mövcud olmuş dini sistemlərin, məzhəblərin təfəkkürünün məhsulu hesab edilsə daha düzgün olar. onu qeyd etmək istərdim ki, cənnətin, bu metafizik anlayışın məzmununun açılıb, mahiyyətinin görüntülənməsində bir sıra ciddi elmi mənbələrə və konkret şəxslərin yazılarına istinad etmiş olacağam ki, bu baxımdan qərblilərin yanaşmaları daha dolğun və ağılabatan səslənir. bütün bu şərhlərin fonunda cənnət məsələsinə məhz islam prizmasından yanaşacağam.

mədəniyyətlərin və svilizasiyaların formalaşıb, təşəkkül tapmasında coğrafi amil bəzi hallarda bilavasiyə rol oynamışdır. həmçinin də ərəb mədəniyyəti və onların təqdimatını vermiş olduqları islam dini kimi. bu coğrafi amillərin təsiri olaraq, quranda belə bir anlayış, cənnət anlayışı meydana çıxır. bəs görəsən bu amillər hansılar idi? əvvəla ərəbistan yarmadasının harada yerləşməsi və hansı xüsusiyyətlərin daşıyıcısı olması çoxumuza məlumdur. ərəbistan yarmadasınının 7 ci əsrdəki halını təsəvvür etsək, daha dəhşətli bir mənzərəylə qarşılaşırıq. bu yarımadada yaşıllığa yalnız yəməndə rastlamaq olar ki, o da çox cuzi . ərəbistan yarımadasında yayda temperatur 60-50 c- ə çatır. bunun nəticəsi olaraq yarımada daim susuzluqdan və quraqlıqdan əziyyət çəkmişdir. ərəblər ən yaxşı halda çöldə yabanı bitən kaktus ağacları altında özlərinə rahatlıq tapmışlar. təsadüfi deyil ki, indiki mədinə şəhərinin adı yəsrib (istidən od tutub yanan deməkdir) olmuş, məhəmməd ora köçdükdən sonra dəyişib mədinə etmişdir. sonradan mədinə şəhəri peyğəmbərə görə xüsusi nüfuz qazanmışdır ki, nəticə etibarilə mədəniyyət termini mədinə sözündən götürülmüşdür. mədəniyyət "mədinəli olmaq" anlamını verir. fikir verin, şəhər peyğəmbərin gəlişinə kimi od tutub yanırdı, istidən qaynayan mənasını verirdi amma peyğəmbər gələndən sonra oldu mədəniyyətin və ən ali əxlaqi dəyərlərin daşıyıcısı olan bir məkan. bundan əlavə xüsusi diqqət ediləcək məqamlardan biri də ərəbistanın kilometrlərcə uzanan sahil xətlərinin olmasın baxmayaraq, bir dənə də olsun liman şəhəri yoxdur. aydın məsələdir, gəmi düzəltmək üçün taxta tapmadıqdan sonra (o dövrdə gəmilər taxtadan hazırlandığından ağaca ehtiyac duyulurdu.) liman nəyə lazımdır?. ərəbistan yarımadası haqda ümumi təsəvvür qzandıqdan sonra, indi gələk cənnətin və ərəbin cənnətdə təsvir olunanlara.

cənnət sözü ərəbcədən tərcümədə, yaşıllıqla, güllə, çiçəklə örtülmüş yer deməkdir. cənnət haqqında quranda çoxlu ayələr vardır. hətta bəzi surələrin əksər ayələri sırf cənnətin təsvirinə həsr olunub. cənnətdə dayanmadan axan sular, çaylar, şərab bulaqları, hurilər, bol-bol meyvələr, yeməklər təsvir olunur. fikir verin, o dövrdə ərəb nədən məhrum idisə, hamısını cənnətdə təsvir etmişdir. cənnətdə ən çox bitməz, tükənməz bulaqlardan, sulardan danışılır ki, real həyatda ərəb nəinki bulaq, heç su da tapa bilmirdi. yaxud şərabın özü islama görə haram hesab olunsa da, cənnətdə şərab da yer alır. bir məqama da diqqət yetirək ki, o dövrdə ipək, xüsusən də çin ipəyi ən bahalı parça hesab edilirdi. və hər bir ərəb ipəyin həsrətində idi. çünki bu parçadan hazırlanan geyimlər daha sərin saxlayırdı. quranda isə, cənnətin təsvirində ipəkdən ağızdolusu danışılır. belə bir nəticəyə gəlmək olarki, cənnət reallıq deyil, təxəyyülün məhsuludur. bəli, 7 ci əsr insanının təfəkkür məhsulu. istisna deyil ki, islama qədər ərəblərin lizza lur kimi tanrıları olmuşdur ki, onlar da bolluğu, bərəkəti təmsil edirdilər. özünüz nəticə çıxarın.

cənnət haqqında yaranan bu ilkin təsəvvürlər ərəblərin yaşıla, suya, və s. nemətlərə olan marağını artırdı. beləliklə, ərəblər hücumlara başladılar. hansı istiqamətə? qərb və azərbaycan istiqamətinə. çünki ərəblər yaşılı bu istiqamətlərdə görürdülər. ona görə də azərbaycana gələn ərəblər bir daha burdan getmək istəmirdilər. hesab edirəm ki, yaşılın islamın rəngi olması, müqəddəsləşdirilməsi məhz bununla bağlıdır. necə deyərlər, ərəb göydə axtardığı cənnəti yerdə tapmışdı. əslində bir tarixçinin də qeyd ettiyi kimi, ərəb bizə islam gətirmirdi, məhz islam idi ki, ərəbləri bizim üzərimizə, daha doğrusu babəyin üzərinə göndərirdi.